Το πλοίο του Θησέα και το ποδήλατο του δάσκαλου

 

Το παράδοξο του Θησέα είναι ένα φιλοσοφικό ερώτημα που απασχόλησε τους ανθρώπους από τα αρχαία ακόμη χρόνια. Βασίζεται στο ερώτημα: Αν σε ένα αντικείμενο αντικατασταθούν σταδιακά όλα του τα μέρη, το αντικείμενο παραμένει το ίδιο; Αν δεν παραμένει το ίδιο, πότε παύει να είναι ίδιο; Με την αντικατάσταση των μισών μερών του, περισσότερων από τα μισά ή λιγότερων και πόσων; Κι αν παραμένει το ίδιο πώς αυτό μπορεί να συμβαίνει όταν όλα τα αρχικά κομμάτια έχουν σταδιακά χαθεί; 

Το φιλοσοφικό ερώτημα ανέλυσε σε βάθος πρώτος ο Πλάτων. Άπαντες οι Έλληνες φιλόσοφοι έλαβαν θέση, ο Ηράκλειτος, ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης, αλλά και οι σύγχρονοι φιλόσοφοι όπως ο Τόμας Χομπς και ο Τζον Λοκ. Αυτός που το ανέδειξε και το έκανε διάσημο είναι ο Πλούταρχος στο βιβλίο «Θησεύς» [23.1]. Ακολουθεί η απόδοση του κειμένου στα νέα ελληνικά:

«Το πλοίο του Θησέα (το οποίο απέπλευσε από την Αθήνα για την Κρήτη, το οποίο μετέφερε τους επτά νέους αθηναίους και τις επτά νέες αθηναίες που κάθε εννέα χρόνια στέλνονται στην Κρήτη για να θυσιάζονται στο Μινώταυρο), και πάλι κατέπλευσε στην Αθήνα, με άπαντες, πλήρωμα και νεάνιδες διασωθέντες· το εν λόγω δε πλοίο, την τριακόντορο του Θησέα, οι αθηναίοι διαφύλαξαν μέχρι και την εποχή του Δημητρίου τού Φαληρέως, αφαιρώντας κάθε φορά τα ξύλα που λόγω σήψης φθείρονταν και τοποθετώντας στη θέση τους νέα ξύλα, έτσι ώστε το πλοίο να παραμένει στην όψη το ίδιο. Με το πέρασμα δε των χρόνων και καθώς η αναλογία των καινούριων ξύλων που αντικαθιστούσαν τα φθαρμένα αυξανόταν, οι φιλόσοφοι ξεκίνησαν να προβληματίζονται. Διαφωνούσαν μεταξύ τους αν το πλοίο είναι πλέον στ’ αλήθεια αυθεντικό αντίγραφο του παλιού. Κάποιοι εξ αυτών υποστηρίζουν ότι οντολογικά το πλοίο παραμένει ίδιο στην ουσία του με το αρχικό, κάποιοι άλλοι όμως λένε ότι το πλοίο είναι άλλο, διαφορετικό από το αρχικό».

Αργότερα, το θέμα επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο από τον Τόμας Χομπς, που έθεσε έναν παλαιό Πλατωνικό προβληματισμό επικαιροποιώντας τον στο ερώτημα: «Τι θα γινόταν αν, μετά την αντικατάσταση, όλα τα παλιά κομμάτια συγκεντρώνονταν και επανατοποθετούνταν ώστε να δημιουργήσουν ένα δεύτερο πλοίο; Ποιο από τα δύο πλοία θα ήταν αυτό του Θησέα;».

Όπως σε όλα τα φιλοσοφικά ερωτήματα, αναπτύχθηκαν πολλές προσεγγίσεις για να απαντήσουν, ωστόσο το παράδοξο παραμένει άλυτο και η απάντηση θα είναι πάντα υποκειμενική καθώς ουδείς διατύπωσε μια αντικειμενικά αποδεκτή λύση στο λογικό αυτό πρόβλημα. 

Ο Ηράκλειτος εισήγαγε την έννοια της ποσοτικής και αριθμητικής ταύτισης (όταν 50% + 1 των μερών του πλοίου αντικαθίστανται, το πλοίο είναι διαφορετικό κατά την υπόστασή του από το αρχικό). 

Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι υπάρχουν τέσσερις αιτίες που χαρακτηρίζουν ένα αντικείμενο: η μορφή, το υλικό, η χρήση και ο τελικός σκοπός (ακόμη κι αν όλα τα μέρη του πλοίου αντικατασταθούν, δοθέντος ότι κατά τη μορφή και το υλικό το πλοίο παραμένει ίδιο, άρα και κατά την υπόστασή του είναι το ίδιο με το αρχικό· ενώ κατά τη θεώρησή του ως προς τη  χρήση και τον τελικό σκοπό, δοθέντος ότι πλέον το πλοίο είναι έκθεμα και δεν ταξιδεύει, το πλοίο είναι διαφορετικό  κατά την υπόστασή του από το αρχικό, όπερ σημαίνει ότι, κατά τον Αριστοτέλη, το πλοίο, κατά τη φυσική του υπόσταση, είναι και ταυτόχρονα δεν είναι το ίδιο! 

Μια άλλη προσέγγιση είναι η έννοια του «κρίσιμου στοιχείου». Όσο αυτό δεν αντικαθίσταται, το αντικείμενο παραμένει το ίδιο, αν αντικατασταθεί τότε το αντικείμενο αλλάζει, προσέγγιση η οποία είναι φιλοσοφικά ορθότερη δίχως, ωστόσο, κανείς να ορίσει αντικειμενικά αποδεκτά, ποιο το κρίσιμο στοιχείο για κάθε όν ξεχωριστά. Δοθέντος ότι το κρίσιμο στοιχείο για τα έμψυχα είναι αναντίρρητα η ψυχή (μπορεί κανένα από τα κύτταρά μας να είναι ίδιο με τα κύτταρά μας ως νεογνό, μπορεί σε τίποτε να μη μοιάζουμε στην όψη με τον εαυτό μας ως νεογνό, μπορεί τίποτα από τις εμπειρίες μας, την αντίληψή μας, τη γνώση μας, το χαρακτήρα μας να παραμένουν ίδια με τον εαυτό μας ως νεογνό, εντούτοις παραμένουμε «ο ίδιος άνθρωπος» γιατί εξακολουθούμε να είμαστε «η  ίδια ψυχή», επομένως το ζήτημα τίθεται προς διερεύνηση ως προς τα άψυχα· ποιο είναι το κρίσιμο στοιχείο ενός πράγματος; 

Λύση στο λογικό παράδοξο «το πλοίο τού Θησέα» φαίνεται να προσπαθεί να δώσει η θεωρία περί Ιδεών του Πλάτωνα. Ο Πλάτωνας, στον «Παρμενίδη», ισχυρίστηκε ότι το πλοίο του Θησέα ως μοναδικότητα δεν έχει υπόσταση ούτε άλλου πλοίου, ούτε του εαυτού του. Το πλοίο του Θησέα δεν είναι «άλλο» ούτε του εαυτού του, ούτε άλλου, καθότι η μοναδικότητα του πλοίου νοείται αυστηρά ως μοναδικότητα. Για να είναι το πλοίο μοναδικό δεν μπορεί να είναι ούτε «άλλο», ούτε το «είναι του», γιατί τότε δεν είναι μοναδικό.

Το παραπάνω πλατωνικό λογικό παράδοξο πάνω στο λογικό παράδοξο «το πλοίο τού Θησέα» (ότι το πλοίο δεν μπορεί να είναι ούτε το «είναι του», γιατί τότε δεν είναι μοναδικό), οφείλεται στην ατελή αντίληψή μας περί της καθεαυτής ουσίας των πραγμάτων, η οποία οφείλεται στην αδυναμία του είδους μας να προσλάβει την καθεαυτή πραγματικότητα. Το παραπάνω λογικό παράδοξο στο λογικό παράδοξο «το πλοίο τού Θησέα» βρίσκει λογική απάντηση στις Πλατωνικές Ιδέες· άλλη η μεταφυσική  υπόσταση της Ιδέας «πλοίο τού Θησέα» και άλλη η υπόσταση του υλικού  αντικειμένου «πλοίο τού Θησέα» (το οποίο είναι φορέας τής Ιδέας του στο αισθητό πεδίο). Η Ιδέα «πλοίο τού Θησέα» κείται στο πεδίο τού υπερφυσικού, παντελώς εκτός του αισθητηριακού μας αντιληπτικού πεδίου που αντιλαμβανόμαστε με τις (αδύναμες) αισθήσεις μας - αντίθετα, η υλική υπόσταση του αντικειμένου «πλοίο τού Θησέα» κείται εντός του ατελούς αντιληπτικού πεδίου  μας · και επειδή οι αισθήσεις μας είναι ατελείς, γι' αυτό και το λογικό παράδοξο που η ανθρώπινη νόηση αδυνατεί να απαντήσει: 

«Αν στο πλοίο τού Θησέα  αντικατασταθούν σταδιακά όλα του τα μέρη το πλοίο  παραμένει το ίδιο; Αν δεν παραμένει το ίδιο, πότε παύει να είναι ίδιο, στην αντικατάσταση του πρώτου ξύλου, του εκατοστού, του χιλιοστού ; Και αν με τα παλιά ξύλα φτιάξουμε ένα νέο πλοίο, ποιο από τα δύο είναι το πλοίο τού Θησέα;».

Φαίνεται, λοιπόν, ότι λογική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δίνουν μόνο οι Πλατωνικές Ιδέες. Το «πλοίο τού Θησέα» είναι Ιδέα, κείται στο υπερβατικό πεδίο, ενώ η μοναδικότητα (του πλοίου) έγκειται στην καθεαυτή υπόσταση της Ιδέας «πλοίο τού Θησέα» που είναι άλλη από την υλική υπόστασή του εαυτού του· η Ιδέα «πλοίο τού Θησέα» κάνει το πλοίο μοναδικό και, ως τέτοιο, δεν μπορεί να έχει ούτε την υπόσταση του (υλικού) εαυτού του, ούτε άλλου, γιατί τότε δεν είναι μοναδικό. 

Το παράδοξο του Θησέα με απασχόλησε πρόσφατα με μία ακόμα αλλαγή που έκανα στο ποδήλατό μου. Συγκεκριμένα, τοποθέτησα καινούρια κουμπωτά πετάλια. Στην παρούσα φωτογραφία βλέπουμε το ποδήλατο όπως είναι σήμερα, τρία χρόνια μετά την αγορά του:

Από το αρχικό ποδήλατο της αγοράς έχει απομείνει μόνο το πλαίσιο, το τιμόνι και ο μπροστινός τροχός. Έχουν αντικατασταθεί κατά καιρούς οι δαγκάνες των φρένων, αλυσίδες, τακάκια, δισκοβραχίονας, λάστιχα, πετάλια, πίσω τροχός και μεσαία τριβή.

Τίθεται, λοιπόν, στο σημείο αυτό το φιλοσοφικό ερώτημα: «Αν στο Topstone του δάσκαλου αντικατασταθούν τα πάντα, το ποδήλατο παραμένει το ίδιο;»

Είναι αυτό σήμερα το ίδιο ποδήλατο με αυτό που αγοράστηκε πριν τρία χρόνια; Αν δεν είναι το ίδιο, πότε έπαψε να είναι ίδιο; Με την αντικατάσταση των μισών μερών του, περισσότερων από τα μισά ή λιγότερων και πόσων; Κι αν παραμένει το ίδιο πώς αυτό μπορεί να συμβαίνει όταν όλα τα αρχικά κομμάτια έχουν σταδιακά χαθεί;

Και για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Τόμας Χομπς, αφού τον παραφράσω: Τι θα γινόταν αν, αυτά τα τρία χρόνια, συγκέντρωνα κάθε φορά μετά από κάθε αναβάθμιση – προσθήκη, όλα τα παλιά κομμάτια και αγόραζα απλώς έναν σκελετό ποδηλάτου και τα επανατοποθετούσα ώστε να δημιουργήσουν ένα δεύτερο ποδήλατο; Ποιο από τα δύο ποδήλατα θα ήταν αυτό του δάσκαλου;».

Σύμφωνα με τα προρηθέντα πλατωνικά, η Ιδέα «Topstone του δάσκαλου» κείται στο πεδίο τού υπερφυσικού, παντελώς εκτός του αισθητηριακού μας αντιληπτικού πεδίου - αντίθετα, η υλική υπόσταση του αντικειμένου «Topstone του δάσκαλου» κείται εντός του ατελούς αντιληπτικού πεδίου μας. 

Η υπερβατική Ιδέα «Topstone του δάσκαλου» κάνει το ποδήλατο μοναδικό και, ως τέτοιο, δεν μπορεί να έχει ούτε την υπόσταση του (υλικού) εαυτού του, ούτε άλλου, γιατί τότε δεν είναι μοναδικό. Η Ιδέα «Topstone του δάσκαλου» είναι «σύνθεση νοημάτων», παντελώς ξένη με την υλική υπόσταση του ποδηλάτου «Topstone του δάσκαλου».